Czy język angielski zdominuje w przyszłości publikacje naukowe w medycynie i przejmie całą komunikację międzyludzką? Już teraz w pracy słyszę często od "dżunior ekanta", że "trzeba asap przygotować kejsy z fokusem na target, zrobić wewnętrzny miting i pomyśleć o najbliższym iwencie z tego prodżektu, ponieważ zbliża się dedlajn".

W poprzednim odcinku poruszyłem temat łaciny, jej wpływu na nasz język codzienny, a także kształtowanie się terminologii medycznej w wielu językach zachodnioeuropejskich. Artykuł ten był wyrazem uznania i podziękowaniem dla lektora łaciny, wspaniałego humanisty ze Studium Języków Obcych Akademii Medycznej w Warszawie przy ul. Złotej 7 (którego zaangażowanie pamiętam nadal mimo upływu wielu lat).

Dziś moje wspomnienia biegną do wykładowcy innego języka. Zygmunt Gajewski był moim nauczycielem rosyjskiego - języka trochę dziś zapomnianego, choć posługuje się nim blisko 300 mln ludzi na świecie (jest podstawowym językiem dla 145 mln osób). W czasach Związku Radzieckiego rosyjski był nauczany obowiązkowo we wszystkich krajach Układu Warszawskiego. Obecnie język Achmatowej, Dostojewskiego, Pasternaka, Puszkina, Sołżenicyna i Szołochowa w naszych szkołach wyparty został przez języki Europy Zachodniej (angielski, niemiecki, francuski i hiszpański).

Pan Gajewski był niezwykle wymagającym i surowym nauczycielem, za co skutecznie znienawidziła go prawie cała moja klasa w VI Liceum Ogólnokształcącym im. Tadeusza Reytana w Warszawie. Nazywaliśmy go "Gorbaczowem" (gdy się o tym dowiedział, powiedział, że nie ma nic przeciwko niemu, ale polityką się nie interesuje). Zadawał duże ilości materiału do nauki na pamięć. Mojemu koledze jeszcze długo po szkole śniło się 15 zdań na klasówkach w stylu "Kiedy wspięliśmy się już wysoko, pod dużym drzewem zobaczyliśmy maleńkie niedźwiadki".

Codziennie dojeżdżał do pracy w stolicy pociągiem z Grodziska Mazowieckiego. Dla klasy, której był wychowawcą, przywiózł tort na ostatni Dzień Dziecka. W czasie wycieczki w góry, aby ukoić nerwy, jadł łyżką miód ze słoika. Rodzicom na wywiadówce cierpliwie tłumaczył, że fakt, iż uczniowie rozpalili ognisko w koszu na śmieci w szatni, a także zostawili panią od plastyki na przystanku w czasie wycieczki to nic takiego, to tylko prawa wieku. Jego wychowankowie zapamiętali jednak, że na lekcjach "mocno piłował" i nie miał litości dla nieuctwa, ale był sprawiedliwym wykładowcą. "Żaden nauczyciel nie miał tyle pasji i zaangażowania, a zatem szuby z głów dla Profesora!" - napisał po latach we wspomnieniach jeden z uczniów. Co ciekawe, większość z naszej klasy na maturze zdawała rosyjski, a nie angielski (z bardzo dobrym skutkiem). Podobnie było z egzaminem na studia medyczne.

Język rosyjski zapisywany jest grażdanką. Jest to wprowadzona przez Piotra Wielkiego (1672-1725) uproszczona wersja cyrylicy (oficjalny kształt liter został zatwierdzony w 1708 roku, ale ostatnie modyfikacje miały miejsce jeszcze w 1918 roku). Niektóre wyrazy we współczesnym rosyjskim zostały zaczerpnięte z języka angielskiego, np. określenia dyscyplin sportowych: baskietboł - koszykówka. Nazwy miesięcy pochodzą natomiast wprost z łaciny, np. janwar - styczeń. Od XV do XVII wieku wpływ na rozwój rosyjskiego miał język polski, który w tym czasie był popularny wśród inteligencji rosyjskiej. Przykładem jest nazwa państwa węgierskiego: wyraz Wiengria, pochodzi od polskich Węgier. Oddziaływanie było widoczne także i w drugą stronę, np. w czasach PRL-u z języka rosyjskiego została zaczerpnięta terminologia z zakresu kosmonautyki.

Przykłady ciekawych tłumaczeń z języka rosyjskiego:

A zatem jeśli usłyszymy w czasie opisu przypadku klinicznego słowa "pieczienocznaja wiena", to znaczy, że chodziło o... żyłę wątrobową. Zaś "pawrieżdienie głaz" oznacza uraz oka.

Przy tej okazji warto wspomnieć, że wielu znanych rosyjskich pisarzy było z wykształcenia lekarzami. Antoni Czechow (1860-1904) jeszcze w trakcie studiów medycznych w Moskwie publikował utwory humorystyczne i satyryczne: "Śmierć urzędnika" (1883) i "Kameleon" (1884), łączące liryzm z ironią. Pisał na ogół krótkie dzieła, gdyż jak sam twierdził "sztuka pisania jest sztuką skracania, a zwięzłość jest siostrą talentu". A propos, jeden z profesorów medycyny powiedział kiedyś, że prezentacja przypadku klinicznego nie powinna trwać dłużej niż 5 minut. "Jeśli ktoś mówi dłużej, to znaczy, że nie wie, o czym mówi."

A wracając do mistrza "małych form literackich". W utworach Czechowa przeważały obrazki obyczajowe, miniatury z życia urzędników, kupców, ziemian i chłopów. Autor często wystawianych w teatrach dramatów ("Wujaszek Wania", "Trzy siostry", "Wiśniowy sad") cierpiał na gruźlicę. Mimo to w lipcu 1890 roku udał się w morderczą podróż na wyspę kryminalnych zesłańców, by zebrać materiały do książki o katorżnikach ("Wyspa Sachalin").

Innym rosyjskim lekarzem, którego utwory na stałe weszły do kanonu literatury światowej, był autor "Mistrza i Małgorzaty" - Michaił Bułhakow (1891-1940). W 1916 roku ukończył studia medyczne na Imperatorskim Kijowskim Uniwersytecie św. Włodzimierza i został zmobilizowany do wojska. Skierowany do miejscowości Nikolskoje w guberni smoleńskiej, prowadził tam z małżonką szpital, w którym przez rok przyjął ponad 15 tys. pacjentów. Po demobilizacji wrócił do Kijowa i otworzył prywatną praktykę jako wenerolog. Z czasem porzucił jednak zawód lekarza na rzecz pisarstwa. Pracował jednocześnie m.in. jako reporter, kronikarz, urzędnik oświatowy. Pisywał korespondencje i felietony do różnych gazet. W latach 1922–1924 opublikował m.in. fragmenty "Zapisków młodego lekarza". Zmarł w 1940 roku z powodu zespołu nerczycowego (podobnie jak jego ojciec). Prawie do końca swoich dni dyktował jeszcze ostatnie poprawki do "Mistrza i Małgorzaty". To wówczas powstał początek rozdziału 32. "Przebaczenie i wiekuista przystań". Jeszcze dzisiaj dobrze pamiętam wystawione przed wielu laty na deskach jednego ze stołecznych teatrów opowiadanie Bułhakowa "Psie serce".

Na koniec ciekawostka. Jak informuje strona internetowa "Językowa mozaika ziem polskich", obecnie w naszym kraju 98,06% osób rozmawia w domu wyłącznie po polsku. A czy potrafimy odpowiedzieć na pytanie, iloma językami mówili mieszkańcy Rzeczpospolitej Obojga (a właściwie wielu) Narodów przed II wojną światową?

Polskojęzyczne (według deklaracji języka ojczystego) było wtedy dwie trzecie (68,9%) ludności Polski (liczącej w 1931 roku 31,9 mln mieszkańców). W domach można było także usłyszeć:

• ukraiński 3.221.975 - 10,1%
• ruski 1.219.647 - 3,80%
• żydowski 2.489.034 - 7,8%
• hebrajski 243.539 - 0,08%
• białoruski 989.850 - 3,1%
• "tutejszy" 707.088 - 2,2%
• niemiecki 740.992 - 2,3%
• rosyjski 138.713 - 0,04%
• litewski 83.116 - 0,03%
• czeski 38.097 - 0,01%
• inny 11.119 - 0,003 %
• nie podany 39.163 - 0,01%

Uwagę zwraca ponad 1,2 mln osób mówiących po "rusku", jak określano dawniej język ukraiński - w sumie zatem ukraińskojęzyczni obywatele II RP stanowili blisko 14% (4,4 mln) jej mieszkańców. Język "tutejszy" deklarowali w większości mieszkańcy Polesia, na pograniczu białorusko-ukraińskim.

Odwiedzając obecnie wsie i miasta w różnych krajach na kontynencie europejskim słyszymy kilkaset języków, jednak 120 z nich jest na granicy wymarcia. "Raz na kilka tygodni ginie jeden z języków / dialektów naszego świata" - podkreśla ekspert UNESCO Christopher Moseley i tłumaczy, że "dany dialekt staje się zagrożony, gdy dzieci przestają się go uczyć, a osoby dobrze go znające - używać na co dzień". Ilu ludzi wciąż potrafi powiedzieć coś po kaszubsku, lombardzku, polesku, pontyjsku, pikardyjsku czy saterlandzku?

Dlatego emigrując do innych państw i ucząc się angielskiego, rosyjskiego, niemieckiego czy hiszpańskiego nie zapominajmy o naszym rodzimym języku - języku Asnyka, Brzechwy, Tuwima, Herberta, Leśmiana, Mickiewicza, Szymborskiej i Twardowskiego. Śpiewajmy razem z bliskimi piosenki Bajora, Grechuty, Kofty, Osieckiej, Młynarskiego i uczmy ich nasze dzieci.

A nieżyjącemu panu Zygmuntowi Gajewskiemu kłaniam się nisko i jeszcze raz dziękuję za to, że dzisiaj mogę wyrecytować w oryginale piękny "Wieczór zimowy" Aleksandra Puszkina i zaśpiewać modlitwę "Dopóki nam Ziemia kręci się" Bułata Okudżawy.